KNVI O&O studiereis naar Berlijn

In september 2015 werd het aangekondigd: de studiereis van mijn vakvereniging KNVI, afdeling O&O (Onderwijs & Onderzoek) naar Berlijn. Aangezien Berlijn één van mijn lievelingssteden is, was ik er als de kippen bij. De studiereis zou plaats vinden van 23 tot en met 30 april 2016. Het programma was indrukwekkend en druk. De veertig deelnemers zouden in de ochtend een gezamenlijk bezoek te brengen aan een bibliotheek en ’s middags moesten er keuzes gemaakt worden. In november kregen we die keuze al voorgeschoteld en dat werd nog moeilijk, aangezien er zeer interessante bibliotheken tussen zaten. De nadruk zou gelegd worden op Research Support, Research Data Management, Open Access / Open Data, Maker Spaces, Information Literacy, Enhanced Publications en Architecture. Berlijn kent vier universiteiten, drie kunstacademies en zeven universiteiten van ‘applied science’. Er zijn meer dan zeventig non-universitaire onderzoeksinstituten.

Wie gingen er mee?

Aan deze O&O reis werd deelgenomen door medewerkers van Universiteits- en Hogeschoolbibliotheken, een medewerker van GO Opleidingen en medewerkers van twee bedrijfsbibliotheken. Voor zover ik kon nagaan was ik de enige deelnemer die in een eenpitter werkte, overigens was ik één van de twee bedrijfsinformatiespecialisten. Veel van de deelnemers reisden met collega’s. Ook reisde een Belgische collega mee. Veel collega´s waren al meerdere keren meegeweest, voor mij was het de eerste keer. Het was de derde keer dat de reis naar Berlijn ging.

Het programma

Maandag beginnen we met de Humboldt Universitätsbibliothek, Campus Mitte, een prachtig nieuw gebouw waarin twaalf bibliotheken zijn gefuseerd. Het is populair onder studenten van alle universiteiten dankzij de centrale ligging midden in Berlijn. Voor studenten van de HU zijn er daarom ruimtes gereserveerd. De bibliotheek is geopend van 8 uur ’s morgens tot 12 uur ’s avonds, tot 6 uur is er personeel aanwezig. Ter voorkoming van het Mallorca-effect liggen er bij alle studieplekken parkeerschijven waarmee je een studieplek maximaal twee uur mag reserveren. Nieuwe studieplekken inrichten is lastig: de klimaatsystemen zijn in de kasten ingebouwd.P4250042
Informatievaardigheden voor studenten worden vooral op bachelor of masterniveau onderwezen, niet voor 1e of 2e jaars studenten zoals in Nederland. Uit de discussie na de rondleiding bleek dat de HU vooral moeite heeft de onderzoekers te bereiken die veelal alles online raadplegen of hun studenten sturen.
In de middag de Kunstbibliothek der Staatlichen Museen Berlin, een bibliotheek die zich onder andere richt op architectuur, fotografie en kostuumgeschiedenis. De bibliotheek is één van vier vestigingen van de Prussian Heritage Foundation. Voor de plaatsing van de boeken gebruiken ze de Regensburger Verbund Klassifikation en dat blijkt door veel Duitse bibliotheken gebruikt te worden. Voor catalogisering gebruiken ze overigens PICA. Wat in deze bibliotheek vooral opviel was de aparte manier van financiering. In Duitsland is er nauwelijks financiering op nationaal niveau, maar mogen de federale staten dat doen. Ook is Europese financiering belangrijk. Bij de rondleiding kunnen we smullen van de prachtige collectie op modegebied.

Op dinsdag staat de enige Openbare Bibliotheek op het programma, de Zentral- und Landesbibliothek, Amerika Gedenkbibliothek, waar we worden ontvangen door twee enthousiaste medewerkers die hun enthousiasme het hele bezoek volhouden, ondanks het feit dat er voor hen echt wel minpuntjes zijn. De Berliner Stadtbibliothek en de Amerika Gedenkbibliothek zijn in 1995 samengevoegd tot de Zentral- und Landesbibliothek. Er zijn plannen voor een nieuw gebouw, maar dat duurt al jaren. Tot die nieuwbouw er is, zitten ze met een gebouw dat is berekend op 500 bezoekers per dag; er zijn er 4000 die soms hun eigen stoelen moeten meenemen. Aanpassingen zijn moeizaam, het gebouw is een monument en het meubilair helaas ook. De kinderafdeling is ’s ochtends gesloten omdat er dan andere activiteiten zijn in de kinderafdeling. De financiering is een probleem in deze stad waar elk district het formaat heeft van een grote stad. Elk district bepaalt zelf hoeveel geld er naar de bibliotheek gaat. Het leuke van deze bibliotheek: er worden ook kunstwerken uitgeleend van kunstenaars die in Berlijn wonen en dat varieert van schilderijen tot beeldhouwwerkjes.P4260066

In de middag ga ik naar de bibliotheek van het Jüdisches Museum. Deze is gevestigd in een prachtig gebouw tegenover het Museum. Het is een wetenschappelijke bibliotheek die in 1976 is voortgekomen uit het Berlijns Museum. Het zwaartepunt van de collectie ligt op kunst en geesteswetenschappen. Verder is er ook veel grijze literatuur en kinder- en jeugdliteratuur. Er wordt ook retrospectief, vaak antiquarisch aangeschaft. Digitalisering is op dit moment zeer belangrijk, maar het kost veel moeite geld hiervoor te krijgen. Het geld moet verdeeld worden onder de diverse afdelingen in het museum en de bibliotheek heeft geen prioriteit. De gebruikers zijn wetenschappers, leden van het Freundenkreis, en ook scholieren. Vooral het archief wordt veel gebruikt.

Woensdag – Dresden

Op woensdag mogen we vroeg de deur uit, want we gaan naar Dresden, naar de Sächsische Landesbibliothek – Staats- und Universitätsbibliothek Dresden (SLUB). Het is een uitgebreid programma over de muziekafdeling, digitalisering, de SLUB als een informatiecentrum voor studenten en onderzoekers en de Makerspace, de enige bibliotheek in het rijtje met zo’n afdeling.
De SLUB krijgt voor de digitalisering van diverse muziekcollecties subsidie van de Deutsche Forschungsgemeinschaft (DFG) en krijgt weinig Europees geld. Dat hebben we elders wel anders gehoord. Het mooie is wel: de SLUB gebruikt Open Source software, en het materiaal is allemaal Open Access, de moeite waard om de website door te pluizen naar mooie muziekopnames.P4270105
De kern van de Makerspace: Wissen komt van Machen. De bibliotheek bemoeit zich er ook mee, omdat het niet alleen gaat om kennis, maar ook wat je ermee doet. Naar schatting zijn 90% va de gebruikers studenten, maar er komen ook bezoekers van buiten de universiteit.

Donderdag

De Staatsbibliothek zu Berlin – Preussischer Kulturbesitz is in 1661 opgericht. De Staatsbibliothek heeft twee vestigingen. Het Huis Potsdamer Straβe zullen we alleen van de buitenkant bekijken. Wij zijn op bezoek in het Haus Unter den Linden dat in 1914 als bibliotheek in gebruik werd genomen.
In de Tweede Wereldoorlog werd de centrale koepelleeszaal in dat achterste gedeelte zwaar beschadigd. Na de oorlog werd dit een boekenopslag en in de zijbeuken werden leeszalen gebouwd. Na de oorlog was de collectie verdeeld. In 1957 werd een nieuwe Staatsbibliotheek gebouwd in West Berlijn. Na de Wende werden de bibliotheken samengevoegd. Boeken worden tussen beide gebouwen verplaatst. Er is ook een magazijn buiten de gebouwen. Moderne boeken staan veelal in het andere gebouw, de historische boeken staan hier.2016-04-28 08.44.06

Het zwaartepunt van de collectie ligt op geestes- en sociale wetenschappen. Het bezit ligt rond de 11 miljoen banden, waaronder handgeschreven boeken, handgeschreven muziek, kaarten en zeldzame drukken. Voor de bezoekers: de leeszalen zijn geopend van maandag tot en met zaterdag: 69 openingsuren. Iedere persoon boven de 16 jaar met een geldige legitimatie mag de bibliotheek in. Er is één algemene leeszaal die vol zit. Onze gids krijgt zelfs nog een grote mond van een broekje van een jaar of twintig die vindt dat ze te veel praat. En er is een bijzondere leeszaal voor “Rara und Musikalien” met 48 studieplaatsen. Ook zijn er kamertjes die gereserveerd kunnen worden. Verder is er nog een kaartenleeszaal met tien plaatsen die we niet zien tijdens ons bezoek. De praktische uitvoering is weer anders, de Staatsbibliothek gebruikt het Thorische plaatsingssysteem, niet Regensburg dat we in veel andere bibliotheken hebben gezien. De bedoeling is dat er een volledig nieuw systeem komt. Verder moet er gekeken worden naar het uitleensysteem dat nu volledig gescheiden is van de catalogus. Er zijn geen automaten voor de uitlening, maar dat komt deels door het feit dat er heel veel historisch materiaal in het bezit is.

In de middag ga ik naar twee bibliotheken, namelijk die van de Technische Universität en de Universität der Kunste Berlin, hetgeen met stip de vreemdste combinatie ooit genoemd mag worden. Het heeft praktische redenen: de universiteiten zijn naast elkaar gevestigd. Plannen voor het huidige gebouw zijn al in 1975 gestart, in 1988 kwam er een architectuurwedstrijd en toen kwam de Wende. Vervolgens kwamen er nieuwe plannen en werd in 2002 eindelijk gestart met de bouw met de bibliotheek, met geld van Volkswagen. Daarom zijn we vandaag op bezoek in de Volkswagenbibliotheek. De universiteiten werken onder andere samen op het gebied van regels, uitlening, training van de medewerkers, openingsuren, PR, software, etc. Er zijn een aantal speciale afdelingen, namelijk een museum van architectuur, de German Horticultural Library, Universiteitspers en de archieven van de universiteit.

Waar in het bijzonder de Technische Universität zich mee bezig houdt is Open Access, niet alleen via de Universiteitspers maar ook via Repository Deposit Once, het Open Access Repository. De Universiteit verleent ook assistentie door workshops in copyright, OA en free licenses.

Vrijdag

De Freie Universität Berlin ligt in de buitenwijk Dahlem in een rustige wijk. De bibliotheek had in 1970 ongeveer 190 vestigingen, de kleinste daarvan telde 57 boeken. In 2015 telde men dertien vestigingen. In 1999 startte men met Aleph waarbij eerst alleen nieuwe records werden ingevoerd. De oude records werden van 2007-2011 geconverteerd. In 2010 voerde men het Library Portal Primo in.
Hier leren we dat de DGF onder andere ook verantwoordelijk is voor het aanschaffen van Nationallizenzen voor e-books. De bibliotheken maken er gebruik van.

Ook de FU houdt zich bezig met Open Access, onder andere met een SEP (Selbst-Erfassung der Publikationen der FU-Angehörigen) en een Repository voor papers, artikelen, boeken, bachelor en doctoral theses. De medewerkers en studenten uploaden zelf hun materiaal en kennen metadata toe. De bibliotheek geeft cursussen in OA en copyright en onderhoudt de contacten met de faculteiten. Verder is de bibliotheek datacentrum voor DOI.

Hier krijgen we ook een presentatie van een bijzonder enthousiaste medewerker die zich bezighoudt met restitutie van door de Nazi’s geconfisqueerde boeken. Het verschil tussen Raubgut en Beutegut wordt uitgelegd. Raubgut was binnen de grenzen van het Derde Rijk, Beutegut buiten de grenzen.

In de middag gaan we naar de bibliotheek van de Deutscher Bundestag. Deze wordt gebruikt door parlementariërs, leden van het Europees Parlement, de diplomatieke dienst en andere organisaties. Het hoofd van de bibliotheek vertelt dat ze dit jaar met pensioen gaat en dan hoopt meer tijd door te brengen met haar man. Hij is in Bonn blijven wonen toen de bibliotheek naar Berlijn verhuisde, zij gaat in het weekend naar Bonn. Onder de dienstverlening van de bibliotheek valt onder andere het samenstellen van dossiers met actuele topics. Deze worden in samenwerking met andere afdelingen opgezet. Zo’n dossier geeft een literatuurlijst, internetlinks, persartikelen en parlementaire documentatie. Het is een grote prachtige bibliotheek die heel rustig is. Daarna hebben we gelegenheid voor een bezoek aan de koepel, waar ik me op verheug. Bij een eerder bezoek aan Berlijn heb ik me daar kostelijk geamuseerd.P4280152

Waarom ging ik mee?

Tijdens de borrel op de eerste avond mochten we allemaal vertellen waarom we mee wilden en dat was een bont palet aan motivaties. Als eenpitter heb ik weinig contact met beroepsgenoten. Deze reis was voor mij een uitstekend moment om te praten met collega’s en te horen hoe andere bibliotheken in Nederland en in Duitsland het doen. Dat is uitstekend gelukt. Zeker ’s avonds als we uit eten gingen, hadden we gelegenheid om te praten over het werk en onze werkkringen. Ook voor mij als bedrijfsinformatiespecialist was een bezoek aan universiteits- en hogeschoolbibliotheken interessant. Ik heb wel ideeën opgedaan tijdens de bezoeken en tijdens gesprekken met collega’s.

De foto’s die in dit verslag staan zijn door mij gemaakt en staan hier in Flickr.

Boekhandelblog: Dussmann, Berlin

Op studiereis in Berlijn heb ik niet alleen bibliotheken bezocht, maar ook een boekhandel. Dussmann is een prachtige boekhandel in de Friedrichstraße in Berlijn dat zichzelf KulturKaufhaus noemt. Ik word opmerkzaam gemaakt op dit vijf verdiepingen tellende Walhalla door collega informatiespecialist Marjolein. Op donderdag 28 april heb ik voldoende tijd tussen twee bibliotheekbezoeken om naar de Friedrichstraße te gaan.

De aparte winkel voor bladmuziek kom ik als eerste tegen.
2016-04-28 10.36.04

Vervolgens kom ik bij de hoofdingang terecht. Ook in Berlijn wordt gefietst, dat is duidelijk.

2016-04-28 10.37.55

De eerste foto van de winkel met tafels vol nieuw verschenen titels. Op de begane grond is ook een grote Berlijn-afdeling. Let op die magere meneer in het zwart links op de foto.

2016-04-28 10.38.37

Die vertelt me in keurig Duits en vervolgens in keurig Engels dat ik geen foto’s mag maken. En verwijst me door naar de KulturBühne achterin de winkel waar ik nog een foto mag maken van de sfinx en de begroeide wanden. Achter de sfinx zit een trap naar de kelder waar een café-restaurant is gevestigd.

2016-04-28 10.41.41

En hier zit dus ook de ingang van de English Bookshop: twee verdiepingen met Engelstalige boeken.

2016-04-28 10.41.58

Fictie en non-fictie, boeken voor volwassenen en kinderen. Met een uitgebreide SF & Fantasy afdeling waar ik heel blij van word. De afdeling heeft een tentoonstelling over Shakespeare ingericht. Zijn 400ste geboortedag wordt uitgebreid en internationaal gevierd, hier bij Dussmann vind je boeken voor volwassenen en kinderen. Duitse auteurs die in het Engels zijn vertaald hebben een eigen kast, evenals de boeken over Duitsland.
Ik raak verdwaald en na drie kwartier kom ik weer naar buiten met twee boeken. Ik moet er de rest van de dag nog mee rondsjouwen, dus ik beheers me.

Ik ben van plan de winkel compleet te verkennen en ga naar de kelder, waar de pop en jazz muziek een plekje heeft gevonden. Het lijkt weinig tot ik een hoek omloop: cd’s, cd’s, cd’s, dvd’s, dvd’s, dvd’s. Een enorme afdeling met voor elk wat wils, waar zelfs musicalliefhebbers als ik aan hun trekken komen. Hier is ook een podium te vinden, voor live optredens van de artiesten wiens cd’s hier verkocht worden.

Door naar de eerste verdieping waar de fictie-afdeling zit: historisch, krimi’s, SF & Fantasy, Weltliteratur, allemaal in het Duits. Hier is ook een service centrum waar je onder andere je boeken kan laten versturen, en – tot mijn grote pret – leesbrillen kan lenen. De luisterboekenafdeling zit er naast en is goed gevuld.
De tweede en derde verdieping zijn gevuld met non-fictie, met onder andere een zijvleugel met boeken over landen. Verder kan je er boeken over gezondheid, koken, sport, psychologie, etc. vinden. Op de derde verdieping vind ik – na wat zoeken – de klassieke afdeling. Het lijkt erop dat Dussmann op de hogere verdiepingen een stuk van het naastgelegen gebouw erbij heeft. Dan vind ik wel cd’s en dvd’s met klassieke muziek en opera, meer dan ik ooit bij elkaar heb gezien.

In de winkel kan je ook luxe kantoorartikelen en veel hoekjes met cadeau-artikelen vinden, bijvoorbeeld kwartetspellen over Duitse geschiedenis en andere onderwerpen. Ook kan je alle soorten en maten notitieboeken vinden. Er is op alle verdiepingen gelegenheid om langs de vide te zitten die door het hele gebouw loopt en even te kijken of je een boek wel of niet wilt kopen. In de English Bookshop kan je zelfs leren fauteuils vinden. De winkel is enorm goed voorzien en inderdaad een cultuurpaleis. En dan ben ik er zeker van dat ik nog niet eens alles heb gezien. Collega Marjolein had nog gezegd dat er een ruime sortering anderstalige boeken was, en ik heb alleen maar Engels gezien. Maar het is af en toe een doolhof.
De winkel wordt overigens verbouwd op dit moment. Ik kan alleen maar concluderen dat als je in Berlijn bent, deze boekhandel zeker een bezoek waard is.